Oryantalizmin muhtelif halleri-II
Geçen haftaki yazımızı "Ama bunun yanında mesela Christian Snouck Hurgronje (1857-1936) gibi İslam düşmanı oryantalistler de vardı" cümlesiyle bitirmiştik. Kimdi bu meş'ûm oryantalist?
XIX. asırda, öncelikle Almanya’daki İslam araştırmaları, Hıristiyanlığın (İncil’in, İsa a.s.’ın hayatının, Hıristiyanlık tarihinin ve Hıristiyan dogmasının) ‘tarihsel-kritiksel olarak incelenmesi gerektiğini’ vurgulayan akımın derin etkisi altına girmişti. Dinî doktrine göre, mesela İncil Tanrı’nın sözü ise de bu akım bunları ortaya çıktıkları devirin şartlarına göre anlaşılması gereken ve sanki ‘insan-yazarlar’ tarafından yazılmış metinlermiş gibi inceliyor, Hıristiyanlığı diğer dinler gibi bir din olarak ele alıyor ve onlarla karşılaştırıyordu. XIX. asır ilim adamları, aynı metodu İslam’a da uyguladılar. Mesela Yahudi asıllı Macar Oryantalist Ignaz Goldziher (1850-1921)’in İslam’la ilgili çalışmaları bu metodu kullanmış çalışmalardandı. Hollanda’da bu metod, 1870’lerde Leiden Üniversitesi’nde Arapça okuyan Christian Snouck Hurgronje (1857-1936)’yi çok etkiledi. Hurgronje, 1880’de, Het Mekkaansche Feest (Mekke Festivali) diye isimlendirdiği Hac hakkındaki doktora tezini savundu. 1885’te bir müslüman adı (Abdülğaffâr) kullanarak – ki müslüman olduğuna, müslüman ilim adamları dahil, zamanının ilim adamlarını inandırmıştı – Mekke’ye gitti, altı ay kaldı ve burada II. Abdülhamit’in Pan-İslamizm politikalarının "Hollanda Hindistanı" (o dönemde Endonezya’ya verilen isim) hacılarını nasıl etkilediği hakkında Hollanda hükümetine raporlar sundu. Hurgronje’nin mektup ve raporlarını içeren el yazmaları (Legaat Prof. Dr C. Snouck Hurgronje 1936) Leiden Üniversitesi kütüphanesi Coc. Or. 7114 C/3’nde kayıtlıdır.[1]
Hurgronje, Mekka adlı tarihsel/kültürel antropolojik eseri, buradaki araştırmalarının sonuçlarını taşır. 1907’de Leiden Üniversitesi Arapça kürsüsüne profesör olarak atanan Hurgronje, Ignaz Goldziher ve Theodor Nöldeke gibi Almanca konuşan oryantalistlerle devamlı irtibat halinde bulundu. Bu üçlünün Hollanda’da, özellikle Leiden’de hâlâ belirgin bir tesiri vardır. Buarada hemen hatırlatalım ki Hollanda Şarkiyat araştırmalarında çok önemli bir unsur, müslüman Endonezya’nın Hollanda’nın kolonisi olması dolayısı ile, bu araştırmaların politik ve pratik değeri olması idi.
II. Dünya savaşından ve Endonezya’nın bağımsızlığa kavuşmasından sonra, Hollanda’daki İslam etüdleri yeni bir yörüngeye oturtuldu. Zaten Leiden Üniversitesi’nde Hurgronje’nin birinci derecedeki takibçileri, savaş öncesi İslam inançları ve hadis literatürünü ön plana çıkarıp Endonezya’yı arka plana bırakan çalışmalar başlatmışlardı. Meşhur Concordance et indices de la Tradition Musulmane ve Encyclopaedia of Islam bu dönemde başlayan çalışmaların ürünü idiler.
Burada şunu da belirtmeliyiz ki Hurgronje’nin İslamı anlamada kullandığı metod, Leiden Üniversitesi öğretim üyeleri arasında hâlâ tartışma ve polemik konusudur. Özellikle Prof. Dr. Pieter S. van Koningsveld, onun müslüman olmadığı halde müslüman gibi görünüp bilgi topladığını ve bunun ilim adamına yakışmayan bir tutum olduğunu düşünmektedir. Van Koningsvel’in Hurgronje ile ilgili birçok çalışması vardır. Daha önce zikrettiğimiz eseri yanında Snouck Hurgronje Zoals Hij Was: Een bijdrage tot de waardering van Nederlandse Orientalistik [Snouck Hurgronje. Olduğu Gibi: Hollanda Oryantalizmine Bir Katkı], Leiden, 1979, derli toplu olanlarından birisidir. Görüldüğü üzere, Van Koningsveld de günümüzdeki "insaflı" oryantalistlere örnek teşkil etmektedir.
Kaynaklar:
(Anonim) Universiteit Leiden, Studeren in Leiden. Islamologie, Leiden, 1992, ss.4-10.
Göksoy, İsmail Hakkı, “Hollanda Doğu Hindistan Şirketi”, DİA, XVIII (1998), ss. 232-4.
de Groot, Alexander H. “Hollanda (Hollanda’da İslam Araştırmaları)”, DİA, c.XVIII (1998), ss.229-32.
Kadı, İsmail Hakkı, “Hollanda Şarkiyat Araştırmaları”, Doğu- Batı Düşünce Dergisi, (Oryantalizm Özel Sayısı-I), yıl 5, sa.20 (Ağustos-Ekim 2002), Ankara, ss.83-110.
Zakzûk, M. Hamdi, Oryantalizm veya Medeniyet Hesaplaşmasının Arka Plânı, tr. Abdülaziz Hatip, İzmir, 1003, ss.21, 23, 35.
[1] Hurgronje ve Hollanda’nın Endonezya ile ilgili politikaları için bkz. .P.S. van Koningsveld, Snouck Hurgronje en de Islam. Acht artikelen over leven en werk van een oriëntalist uit het koloniale tijdperk, Leiden, 1987. Ayrıca bkz. İsmail Hakkı Göksoy; “Hollanda Doğu Hindistan Şirketi”, DİA, XVIII (1998), ss. 232-4.
