Osmanlı Devleti artık büyük sıkıntılar çekiyor ülkenin her yeri ne yazık ki parça parça paylaşılıyor, Osmanlı tarih sahnesinden çekilirken, millet ve devlet çok sancılı günlerden geçiyordu. Osmanlı Devleti için İmzalanan ve 1. Dünya Savaşını bitiren 30 Ekim 1918 Mondros Ateşkes antlaşması ile bir anda 61 Savaş Donanma gemisi ile, 3-4 bin arası İngiliz, Fransız ve İtalyan askerleri İstanbul’un önemli yerlerini işgal etmeye başladı

Vatanını düşünen herkes bir çözüm yolu aramaya başladı. Toplantılar yapılarak, işgalin nasıl sona erdirileceği tartışıldı. Bu şehirlerden birisi de hiç şüphe yok ki ileride en önemli kararların alınacağı Erzurum’dur. Tarihin hemen her döneminde önemli bir yere sahip olan Erzurum bu önemini milli mücadele Dönemi’nde de korumuştur. Rus işgali ve Ermeni mezalimini yaşadığı için bölgenin Mondros Mütarekesi sonrası Ermenileştirilme ihtimaline karşı milli mücadelenin ilk teşkilatlandığı yerlerin başında gelmektedir. Özellikle Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin 10 Mart 1919’da Erzurum Şubesi’nin açılmasıyla bu mücadelenin teşkilatlandığı görülmektedir. İzmir’in 15 Mayıs 1919’da Yunanlılar tarafından işgal edilmesi ve Doğuda Kars’ın Ermeniler tarafından işgali karşısında duyarsız kalmayan Erzurum ve çevre halkı, 18 Mayıs ve 2 Haziran 1919 tarihlerinde düzenledikleri protesto mitingleriyle bu işgale karşı tepkilerini göstermişlerdir. Benzer acıların Erzurum’da yaşanmaması için 17-21 Haziran 1919’da toplanan Vilayet Kongresi’nde olası bir Ermeni istilası karşısında her türlü mücadele edileceği kararı alınmıştır. Ancak Erzurum’un bu tarihlerdeki en önemli rolü şüphesiz Mustafa Kemal Paşa’nın şehre gelişi ve ardından yaşanan gelişmeler olmuştur. 9. Ordu Kıta Müfettişi olarak 3 Temmuz’da Erzurum’a gelen M. Kemal Paşa, İstanbul hükümetinin baskıları sonucu müfettişlik görevi ve çok sevdiği askerlikten istifa ederek sivil bir yurttaş olarak hayatını Türk milletinin bu kutlu mücadelesine adadığında, tüm şehir halkı onu lider kabul ederek bağrına basmıştır. Böylece Erzurum, M. Kemal Paşa’nın ilk defa sivil kıyafet giydiği yer olmuştur. M. Kemal Paşa’nın burada ikamet ettiği binalar halen onun izlerini ve hatırasını taşımaktadır. O, buradaki günlerini Erzurum ve daha sonra toplanacak olan Sivas Kongresi’nin hazırlıkları ile meşgul olmakla geçirmiştir. 23 Temmuz’da toplanan Erzurum Kongresi 7 Ağustos 1919’da sona ermiş ve Türk milletinin geleceği ile bağımsızlığı konusunda en önemli kararları almıştır. Burada oluşturulan Heyet-i Temsiliye’ye başkan seçilmek suretiyle de milli mücadele hareketinin önderi olduğu kongre delegeleri tarafından da kabul edilmiştir. Sivas Kongresi’ne katılmak üzere 29 Ağustos’ta şehirden ayrılmışsa da Erzurum’la olan bağını asla kesmediği görülmektedir. Çünkü 27 Ağustos’da kendisine teklif edilen hemşehriliği kabul etmiş, Aralık 1919’da yapılan seçimlerle toplanan Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na da Erzurum mebusu olarak seçilmiştir. Böylece Türk’ün bu önemli şehri, tarihin son dönemlerde yetiştirdiği en büyük Türk’ün memleketi olmuştur.

Türk vatanının çeşitli bahanelerle işgallere maruz kaldığı sırada ulusal birliğin ilk aşaması Erzurum’ da gerçekleştirilmiştir. Erzurum’a gelen Kazım Karabekir Paşa o meşhur sözü (Ben ve Kolordum Emrindeyiz Paşam) sözü ile Mustafa Kemal’i ilk Ilıcada çadırda karşılamış daha sonra asli yer olan İstanbul Kapıda halkın meşhur karşılaması ile tarihe unutulmayacak damga vurulan ve yeni bir Türk Devletinin kurulmasına sebep olmuştur.

Bu vesileyle milli mücadelemizden bugüne kadar din, vatan, millet ve mukaddesat uğruna canlarını feda eden, tüm şehitlerimizi rahmet ve şükranla anıyor, fedakârlığını her alanda esirgemeyen Aziz Erzurum halkının bu mutlu ve tarihi gününü kutluyor, sevgi ve saygılarımı sunuyorum.

Atatürk’ün Erzurum Kongresi sırasında bütün kararları aldığı ve iki aya yakın kaldığı ev