Aras Türk Cumhuriyeti
Birinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Osmanlı Devleti'nin, Azerbaycan ve Dağıstan’daki Müslümanlara yardım etmek amacıyla Kafkas İslam Ordusu adında askeri bir birlik gönderdiğinden bahsetmiştik. Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan’a ulaştığında, Nuri Paşa yolda Ermenilerin Azerbaycan Türklerine karşı gerçekleştirdiği katliamları görmüş ve askerlerinin bir kısmını Nahçıvan’a göndermiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti, diğer yandan Kars, Iğdır ve Nahçıvan çevresindeki Müslümanları korumak amacıyla ordusuyla bu bölgeye girmiştir. Kafkas İslam Ordusu Bakü yolunda zaferler kazanırken, Nahçıvan’daki ordu da Ermenilere karşı destan yazmıştır. Ancak, ne yazık ki, 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı Devleti Mondros Mütarekesi'ni imzalayarak savaştan çekilmek zorunda kalmıştır. Mütareke şartlarına göre Osmanlı Devleti, Kafkaslardaki bütün ordusunu 1914 yılındaki sınırına çekmiştir.
Osmanlı’nın bölgeden çekilmesinin ardından Ahıska Türkleri ile Kars, Iğdır ve Nahçıvan'da yaşayan Müslüman Türklerin Ermeni ve Gürcülerin katliamlarına maruz kalacakları kesinleşmiştir. Bu sebeple, buradaki Müslümanlar Osmanlı Devleti'nin desteğiyle kendi devletlerini kurma yoluna gitmişlerdir. İlk olarak 29 Ekim 1918 tarihinde Gürcistan sınırları içerisinde Ahıska ve Ahılkelek çevresinde Ahıska Hükümet-i Muvakkatası (Ahıska Geçici Hükümeti) kurulmuştur. Hemen ardından, 3 Kasım 1918’de, şimdiki Ermenistan’ın bir kısmı, Iğdır ve Nahçıvan’ın tamamını içine alan Aras Türk Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu devlet, aynı zamanda Anadolu topraklarında kurulan ilk Cumhuriyet olma özelliğini taşımaktadır. Bundan iki gün sonra, 5 Kasım 1918’de, daha sonra Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti olarak anılacak olan Kars İslam Şurası kurulmuştur.
Başkenti Nahçıvan olan Aras Türk Cumhuriyeti'nin yüzölçümü 16.000 kilometrekare, nüfusu ise 1 milyona yakındı. Emir Bey Ekberzade başkanlığında kurulan Aras Türk Hükümeti'nde 6 üye görev almıştır. Bunlar:
- Savunma Bakanı – İbrahim Bey Cahangiroğlu
- Maliye Bakanı – Gambar Ali Bey Benanyari
- Mülkiyet Bakanı – Bekir Bey Rızazade
- Dışişleri Bakanı – Hasan Ağa Safazade
- Adalet Bakanı – Muhammed Beyzade
- Şeyhülislam – Mirza Hüseyin Mirza Hasanzade ve Müftü Ekit Efendi
Aras Türk Cumhuriyeti kurulduktan hemen sonra, mevcut durum göz önünde bulundurularak askeri teşkilatlanma yoluna gidilmiştir. Devletin sınırları içerisindeki bütün şehir, köy ve kasabalarda gönüllü birlikler oluşturulmuştur. Bu birliklere Aras Türk Cumhuriyeti'nin askeri müşaviri olarak atanan Halil Bey başkanlığında, Kafkas İslam Ordusu’ndan kalan küçük bir askeri birlik tarafından eğitim verilmiştir. Gönüllülerden oluşan bu birlikler, büyük bir özveriyle bölgeyi Ermenilerden korumuştur. Ancak, İngiliz destekli Ermeni birlikleri 1919 yılının Mart ayında Aras Türk Cumhuriyeti'ni yıkmışlardır. Fakat Nahçıvan halkının direnişi ve sonrasında askerleriyle yardıma gelen Kazım Karabekir Paşa, Ermenilerin bu bölgeyi alma hayalini tamamen sona erdirmiştir. Ardından Sovyet Rusya ile imzalanan "Kars Anlaşması" ile bölgenin güvenliği sağlanmış ve Nahçıvan, Türkiye'nin garantörlüğü altına girmiştir. Bu anlaşma hala geçerliliğini korumaktadır. Bu yüzden 1990’ların başında Karabağ’ı işgal eden Ermenistan, Nahçıvan'ı alamamıştır.
Aras Türk Cumhuriyeti'nin ömrü çok kısa olmasına rağmen, bölgeyi işgal ve katliamlardan kurtarmıştır. Bugün Iğdır ve Nahçıvan hâlâ Türk toprağıysa, bu Aras Türk Cumhuriyeti sayesindedir. Allah, bu dava için can veren tüm şehitlerimize rahmet eylesin.
