Dünyada ana dilinizde konuşan son kişi olduğunuzu düşünün. Sizden sonra dilinizi kimsenin konuşamayacağını gözünüz önüne getirin. Dil bilimcilerin evinize gelerek, sizden bu dilin gramerini, söz dağarcığını, kısaca bu dilin var olduğunu ispatlayacak bir çalışma yaptığını düşünün. Dilinizi, sizden sonra konuşan kimse olmayacak ama diliniz kayıt altına alınacak. Acaba siz böyle bir şeyle karşılaşsaydınız ne yapardınız? Bir kelime dahi kaybolmaması için siz nasıl uğraş verirdiniz? Hangi hisleri yaşardınız? Tüm bunları yaşayan bir kişi var. Onun adı Tevfik Esenç. O dil ise Ubıhça.
Kafkasya halklarından olan Ubıhlar, Çerkezlerin bir koludur. Günümüzde, Rusya’nın Soçi, Lazarevski, Adler bölgesi etrafında yaşamışlardır. Yaşamışlardır diyorum çünkü, Kafkasya’da Ubıhlar halk olarak neredeyse kalmadılar. Her ne kadar Rusya’nın 2010 yılındaki nüfus verilerine göre, Kafkasya’da 33 Ubıh var olduğu gösterilse de günümüzde diğer Çerkez halklarıyla karışmış durumdadırlar. En iyi halde atalarının Ubıh olduğunu biliyorlar sadece. Başka bir şey kalmamış. Bunun da sebebi, Ubıhların savaşçı bir millet olduğu ve 1864 yılı Kafkasya’daki Büyük Sürgününde, Rus esaretini kabul etmeyip ölümüne mücadeleye atılmalarıdır. Bu sürgün ile birlikte, Ubıhların sağ kalan kısmı ise Türkiye’ye göç etmiştir.
Diğer Kafkas dilleri gibi Ubıhça da zor bir dildir. Ubıhça, ağız ve gırtlağın farklı bölgelerinden çıkan 79 sesli, 3 sessiz, toplamda 82 harfi olan bir dildir. Yani bu dile hakim olmak için doğduğunuzdan beri bu dil ile haşır neşir olmanız gerek.
Tevik Esençin dedesi, 1864 yılındaki sürgün ile beraber Anadolu’ya gelen Ubıhlardandır. İsmi Papuj olan bu dede, 1919 yılına kadar yaşmıştır. Küçüklüğünden beri Papuj dedenin, yanından hiç ayırmadığı torunu Tevfik Esenç de Ubıhçayı bu şekilde öğreniyor. Dede, ömrünün sonuna kadar torunuyla bu dilde konuşmuştur.
Ubıhçanın yazıya geçirilmesinde ise hiç şüphesiz, Fransız dilbilimci Georges Dumezil’in katkısı büyüktür. Ubıhça üzerine çalışan Dumezil’in sürdüğü iz, onu, Ubıhların yaşadığı Balıkesir’in Manyas ilçesindeki Hacıosman köyüne getirir. Burada, aynı zamanda köyün muhtarlığını da yapan Tevfik Esenç ile tanışır. Bundan sonra ise Ubıh dilini, tarihini, geleneklerini ve mitolojisini yazıya geçirmek için yıllarca sürecek bir çalışma başlatırlar. Dumezil’in ömrünün sonuna kadar devam ettiği bu çalışma, onun ölümünden sonra öğrencileri tarafından da devam ettirilir. Bu çalışmalar sayesinde, günümüzde Ubıhça ölü diller arasında olsa da bu dilin grameri, sözlüğü ve harflerin çıktığı yerleri gösteren Tevfik Esençe ait röntgen filmleri mevcuttur.
Ubıhçayı bilen son kişi olan Tevfik Esenç, 7 Ekim 1992 yılında, 88 yaşında vefat etti. Böylece onunla birlikte bir dil bir kültür bir dünya yok oldu. Çok acı bir kayıp…