20. Yüzyıla girerken Azerbaycan, Car Rusya’sının egemenliği altındaydı. Bir taraftan Rus işgalcileri, diğer taraftan ermeni çetelerinin kıskacı altında var olmak mücadelesi veriyordu. İşte bu mücadelede, halkı bir ve diri tutmak için Azerbaycanlı zengin işadamları, hayırseverler ve aydınlar birleşerek teşkilatlar kurmaya başladılar. Kurulan bu teşkilatlar, Azerbaycan tarihine isimlerini altın harflerle yazdırdılar. Bu yazımda teşkilatların bazılarına değineceğim.
Bu teşkilatların en büyüğü “Bakü Müslüman Hayriye Cemiyeti”ydi. 10 Ekim 1905 yılında Bakü’de kurulan bu cemiyet, hem Azerbaycan hem de Türkiye tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Cemiyetin kurucuları arasında Hacı Zeynalabidin gibi zengin hayırseverler ile birlikte Ahmet Bey Ağaoğlu, Hasan Bey Zerdabi, Alimerdan Bey Topçubaşov gibi Azerbaycanın en tanınmış aydınları yer aldı.
Cemiyet önce Bakü civarında faaliyet gösterse de, Birinci Dünya Savaşından sonra, daha geniş bir coğrafyaya yayılarak Erzurum, Batum, Kars ve Tifliste şubeler açtı. Daha sonra bu bölgelerde savaş mağduru insanların ihtiyaçlarını karşılamağa yöneldi. Kafkas Cephesinde esir alınan Türk askerlerine, yetim kalan Türk çocuklarına ve mülteci olarak yurtlarında ayrılmak zorunda kalan insanlar için büyük bir yardım seferberliği başlattı.
Cemiyet Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin kuruluşunu da büyük katkılar sağlamıştı. Cumhuriyet döneminde de faaliyet gösteren cemiyet, birçok meslekler üzerine okullar açarak, insanların meslek sahibi olmasına büyük katkı sağlamıştı.
Aynı misyonla 1906 yılında bu defa Gence’de, “Gence Müslüman Hayriye Cemiyeti” kuruldu. Gence’nin tanınmış insanı olan Alekber Bey Refibeyli tarafından kurulan bu teşkilatın esas faaliyeti, Gence’deki yoksul ailelere yardım etmek ve Karabağ’da Ermeni mezalimine maruz kalan insanlara destek olmaktı.
1914 yılında Bakü’de kurulan“Bakü Müslüman Kadın Hayriye Cemiyeti” ise, adından da görüldüğü gibi, faaliyet sahası daha çok kadınlar ve çocuklar üzerineydi. Yoksul ve yetim çocukların ihtiyaçlarını karşılamak, bu cemiyetin esas faaliyetlerindendi. Özelikle yetim ve yoksul kız çocuklarını okutmak için mektepler açan bu cemiyet, onları meslek sahibi yapıyordu. Cemiyet ayrıca hasta ve yaralı askerler, yoksul aileler ve mültecilere de yardım ediyordu.
Azerbaycan tarihinde iz bırakan başka bir teşkilat ise, “Nicat Maarif Cemiyeti”dir. 1906 yılında kurulan bu teşkilatın esas amacı, Müslüman halka eğitim vererek, insanların bilgi seviyesini yükseltmekti. Bu niyetle cemiyet, Azerbaycan’ın birçok bölgesinde şubeler oluşturarak, buralarda okullar açtı. 1908 yılında bu cemiyetin bayan üyeleri, birde kadınlar kolu oluşturarak kız çocuklarının okutulması için kolları sıvadılar. Çok kısa zamanda büyük işler başaran bu cemiyet, sadece eğitim değil, Azerbaycan’ın kültür hayatına da yönelerek, bir birinden değerli tiyatro gösterileri düzenlediler.
Sonuç olarak, Azerbaycanlı hayırsever işadamları ve aydınların birleşerek kurdukları bu cemiyetler ve buralarda yetişen insanlar, sonrada Azerbaycan Cumhuriyetini kuran kadrolardan oldular. Ayrıca günümüz, Bağımsız Azerbaycan Devletinin de temellerini atan bu insanları, Azerbaycan var oldukça her zaman hayırla yad edilecekler.